زینت تاج علی؛ ذکرالله محمدی
دوره 24، شماره 94 ، اردیبهشت 1402، ، صفحه 35-56
چکیده
با استیلای شیبانیان ابوالخیری بر سمرقند (907ق.) هم‌زمان با تأسیس دولت صفوی، روندی آغاز شد که نتیجه آن، تقابل مذهبی میان ماوراءالنهر و مناطق داخلی ایران بود. این تحول، منجر به اولین مرحله جدایی سیاسی ماوراءالنهر ...
بیشتر
با استیلای شیبانیان ابوالخیری بر سمرقند (907ق.) هم‌زمان با تأسیس دولت صفوی، روندی آغاز شد که نتیجه آن، تقابل مذهبی میان ماوراءالنهر و مناطق داخلی ایران بود. این تحول، منجر به اولین مرحله جدایی سیاسی ماوراءالنهر از ایران شد و چند قرن بعد با دخالت روسیه به جدایی کامل انجامید. در بررسی عوامل بسترساز این روند، اغلب سهم رهبران سیاسی برجسته شده، حال آنکه سهم علما و فتاوای آنان در شکلگیری این جدایی نیز درخور توجه است. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر دادهها و دستاورد مطالعات، در صدد است تا ضمن ارزیابی وضعیت اجتماعی علما در حکومت شیبانی، تأثیر عملکرد آنان را در جدایی سیاسی ماوراءالنهر از نواحی داخلی ایران مورد بررسی قرار دهد. نتایج به‌دست‌آمده نشان میدهد که علما با تصدی مشاغل مهم قضایی، اداری، سیاسی و نیز برخورداری از منابع مالی، نقطه کانونی اقدامات سیاسی- نظامی شیبانیان بودند. آنان با صورتبندی دوباره مفاهیم دینی مانند خلافت، جهاد، دارالحرب و نیز صدور فتوا در هویتبخشی به حکومت شیبانی و مشروعیتپذیری آن تازهواردان از سوی مردم نقش کلیدی داشتند. افزون بر این، بررسی عملکرد علمای اهلسنت ماوراءالنهر در توجیه تکاپوهای نظامی- سیاسی شیبانیان در مقابل حکومتهای همجوار نشان میدهد که اقدامات آنان منجر به رسمیت دعاوی ارضی شیبانیان و پایه‌گذاری جدایی سیاسی ماوراءالنهر از ایران شد.
